Professionaliteit

Als coördinator van de onderwijslijn Professioneel Gedrag in de Bachelor Geneeskunde stond ik in het AMC aan de wieg van de implementatie van dit nieuwe opleidingsthema. Vanaf 2009 werd het onderwijs in professionaliteit formeel getoetst. Studenten én docenten moesten indertijd vertrouwd raken met onderwijsvormen die in het AMC nog niet zo bekend waren. Hiertoe maakten we een boekje over de uitgangspunten van deze nieuwe onderwijslijn. We leggen uit dat professioneel gedrag een competentie is die je kunt aanleren. Ook wijzen we op het belang om sommige eigenschappen en vaardigheden – zoals betrokkenheid en empathie – niet af te leren.
De in dit boekje beschreven benadering van professionaliteit komt overeen met die van De Goede Werker, in de zin dat dé goede dokter niet bestaat. Juist omdat iedereen verschilt is het belangrijk zelf te ervaren hoe je – als professional – met diverse situaties van de beroepsuitoefening omgaat, zo schreven we. Het idee van reflectie is dat je die ervaringen niet alleen ondergaat, maar dat je ook bewust stilstaat bij wat die ervaring met je doet en wat je daarvan kunt leren.

Morele reflectie

Onderwijs in professionaliteit sluit op een natuurlijke wijze aan bij het vakgebied van de ethiek. Medische ethiek associëren we snel met uitzonderlijke situaties in de geneeskunde, of met dilemma’s waarvoor moeilijk een bevredigende praktische oplossing te vinden is. In de dagelijkse medische praktijk doen zich echter doorlopend situaties voor die om ethische afweging vragen. Het is deze laatste vorm van ‘alledaagse ethiek’ waar mijn werk zich steeds meer op richt. Van inhoudelijke bijdragen aan (politieke) discussies over medisch-ethische onderwerpen als prenatale diagnostiek en zwangerschapsafbreking, verschoof mijn aandacht gaandeweg naar de manier waarop medisch professionals zelf stil kunnen staan bij de moreel gevoelige kanten van hun dagelijks werk. Hiertoe heb ik me verdiept in verschillende vormen van morele reflectie, waarvoor ik zelf een aantal nieuwe methoden heb ontwikkeld (zie Onderwijsinnovatie).  

Zingeving

Het snijpunt tussen ethiek en professionaliteit biedt volop mogelijkheid tot verdieping. Waar we bij ethische kwesties misschien vooral denken aan situaties waar je als professional verre van hoopt te blijven, blijkt uit onderzoek dat het juist de moreel gevoelige situaties in het contact met patiënten zijn waar dokters zin in hun werk aan ontlenen (Horowitz et al, Ann of Int Med, 2003, 772-76). Eigenlijk ook logisch. Dit zijn precies de situaties waar je als dokter op een persoonlijke manier verschil kunt maken.
In het AMC-onderwijs probeerde ik ethische thema’s uit de praktijk zo reflectief mogelijk te bespreken. Dat wil zeggen, niet alleen als kwesties die zo snel mogelijk moeten worden ‘opgelost’ en daarmee uit de weg geruimd, maar als bron van informatie, en mogelijk zelfs van inspiratie. Uit de manier waarop je als professional omgaat met moreel gevoelige kwesties kun je immers veel leren over wat jijzelf – kennelijk – van waarde vindt. Dit is het uitgangspunt van de Waarderende Morele Reflectie.

Professionele groei

Deze reflectieve benadering van medische ethiek is een mooie ingang voor het faciliteren van professionele groei. Medisch professionals hebben steeds vaker te kampen met burn-out gerelateerde klachten. Niet alleen stress en vermoeidheid spelen hen daarbij parten, maar ook het gevoel dat ze onvoldoende toekomen aan de kern van hun vak. In het onderwijs aan opleiders van de Huisartsopleiding werkte ik met verschillende coachende begeleidingsvormen voor opleiders om ethische kwesties te bespreken met hun aios (artsen in opleiding tot specialist). De focus in deze coachingsessies is tweeledig. Onderwerp van gesprek zijn niet alleen de morele opvattingen van de aios, maar – mits de opleidingssetting dit toelaat – ook die van de opleider. Hierdoor staan opleiders regelmatig stil bij de kern van hun vak en biedt de rol van opleider de verdiepende werking waar veel, vooral rijpere, professionals behoefte aan hebben. Het zijn onder meer deze ervaringen en inzichten die hebben geleid tot de ontwikkeling van de cursus Waardevol opleiden.

Moral mindfulness

Aandacht voor professionaliteit kan bijdragen aan een betere arts-patiëntcommunicatie, en daarmee aan goede patiëntenzorg. Als we de medisch professional beschouwen als een instrument ‘waarmee’ hij als het ware zorg draagt voor de patiënt, moet dat instrument zo zuiver mogelijk z’n werk doen. Om optimaal recht te doen aan de patiënt dienen vervormende effecten te worden voorkomen. Ten aanzien van de gekozen medische behandeling verwachten we bijvoorbeeld dat de dokter zich vooral baseert op bewezen effecten (evidence based) en niet (teveel) op zijn eigen voorkeur. Dit geldt evengoed voor de meer persoonlijke en morele aspecten van zorg die de dokter biedt. Ook hier verwachten we een bepaalde objectiviteit, in de zin dat persoonlijke voorkeuren van de dokter niet verstorend mogen werken. Daarvoor is het nodig dat hij of zij zich in elk geval van die eigen voorkeur bewust is. Een helder bewustzijn van het eigen morele standpunt voorkomt zodoende een onbewuste sturing van het gesprek. Voor de competentie om moreel gevoelige onderwerpen te bespreken, op een manier waarbij je tegelijkertijd aandacht hebt voor je eigen normatieve standpunten heb ik de term moral mindfulness bedacht.

Professionaliteit, ethiek en communicatie

De competentie van moral mindfulness is een vorm van reflection-in-action en behelst zowel reflectieve als communicatieve vaardigheden. Voor medisch professionals is moral mindfulness in verschillende settings relevant: bij het bespreken van ethische kwesties met patiënten, met collega’s en met studenten. In dit hoofdstuk staat beschreven hoe verschillende vormen van morele reflectie en communicatie in de medische setting met elkaar samenhangen en hoe ze elkaar kunnen bevruchten.
Op een recent symposium over kinderoncologie spraken we over het verband tussen morele reflectie, morele counseling en moreel beraad. De overkoepelende boodschap was dat vaardigheidstraining op het gebied van morele reflectie bijdraagt aan zowel betere patiëntenzorg als aan professionele groei.
Binnen het International Research Center for Communication in Health Care (IRCCH) is er ook aandacht voor het snijvlak van professionaliteit, ethiek en communicatie. Tijdens de International Roundtable (juni 2013) introduceerde ik het begrip moral mindfulness. Vanuit de werkgroep ‘Strengthening Human Values in Health Care’ richten we ons onder meer op de vraag hoe we een aantal belangrijke waarden, bijvoorbeeld zoals gepresenteerd in the International Charter for Human Values in Healthcare kunnen vertalen in concrete vaardigheden waarin professionals kunnen worden opgeleid. Vanuit mijn achtergrond hoop ik de komende jaren, mogelijk in samenwerking met IRCCH-leden, verder aan deze opdracht bij te dragen.